Η Ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 επισφράγισε τον εκτοπισμό άνω του ενός εκατομμυρίου ελληνορθοδόξων από την Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη προς το Βασίλειο της Ελλάδος, ενώ την ίδια στιγμή εκατοντάδες χιλιάδες μουσουλμάνων εγκατέλειψαν τα σπίτια τους στην ελληνική πλευρά και εκτοπίστηκαν στην Τουρκία. Η προσφυγική εγκατάσταση αποτέλεσε τεράστια πρόκληση και για τις δύο πλευρές. Οι εισερχόμενοι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στα σπίτια αυτών που αναχώρησαν, ή έζησαν σε αυτοσχέδια καταλύματα μέχρι να ολοκληρωθούν τα πρώτα έργα στέγασης. Σταδιακά οι πρόσφυγες επισκεύασαν, επέκτειναν και αναδιαμόρφωσαν τους χώρους ζωής τους, και τις δεκαετίες που ακολούθησαν άφησαν ένα μόνιμο αποτύπωμα στα αστικά και αγροτικά τοπία όπου εγκαταστάθηκαν – ένα αποτύπωμα που ακόμα δεν έχει μελετηθεί αρκετά.
Καθώς πλησιάζει η εκατονταετηρίδα από αυτά τα γεγονότα και ενόσω το Αιγαίο παραμένει χώρος μετακινήσεων, το έργο HOMEACROSS μελετά την υλική κληρονομιά της Ανταλλαγής στην Ιωνία και την Αττική, δύο περιφέρειες που υποδέχτηκαν μεγάλους αριθμούς προσφύγων.
Πρώτον, καταγράφει και μελετά τους αστικούς και αγροτικούς τόπους της εκτόπισης και επανεγκατάστασης (πχ. χωριά που έμειναν πίσω και επανακατοικήθηκαν, και προσφυγικούς συνοικισμούς που χτίστηκαν στον τόπο εγκατάστασης). Δεύτερον, βασιζόμενη σε προφορικές μαρτυρίες και τη μελέτη ανακατασκευασμένων ή επαναχρησιμοποιημένων μνημείων, θέτει ζητήματα μνήμης και ταυτότητας. Καθώς σημαντικό μέρος των προφορικών μαρτυριών οφείλονται σε γυναίκες πρόσφυγες, εξετάζει επίσης τον ρόλο των γυναικών στη διατήρηση της κοινοτικής μνήμης. Τέλος, στις περιπτώσεις όπου οι σημερινοί κάτοικοι κτηρίων της Ανταλλαγής είναι σύγχρονοι πρόσφυγες, εξετάζει και την δική τους εμπειρία εκτόπισης και επανακατοίκησης ώς κομμάτι της ιστορίας του υπό μελέτη κτισμένου περιβάλλοντος.
Συνδυάζοντας επιτόπια έρευνα, αρχειακή έρευνα και ψηφιακές τεχνολογίες χαρτογράφησης (GIS) για την συλλογή, ανάλυση και οπτικοποίηση των δεδομένων, το παρόν έργο εξερευνά ένα μείζον γεγονός στην ιστορία των δύο χωρών για να αναδείξει το ρόλο των προσφύγων στην αναδιαμόρφωση και μεταμόρφωση των πόλεων και της υπαίθρου που κατοίκησαν, να φέρει στο φώς νέα ευρήματα και νέες ιστοριογραφικές οπτικές και να συμβάλει σε μία κοινωνία της γνώσης.
Φορέας Υποδοχής: Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ)
Επιστημονικά Υπεύθυνη: Δρ. Καλλιόπη Αμυγδάλου
Φορέας Χρηματοδότησης: Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (European Research Council / Horizon 2020)
Διάρκεια Έργου: Φεβρουάριος 2021 – Ιανουάριος 2026
Συνεργαζόμενοι Φορείς (Third Parties): Izmir Institute of Technology, Σμύρνη / Tουρκία & Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα / Ελλάδα
